Dlaczego warto uprawiać bobik

W 2017 roku udział zbóż w strukturze zasiewów w Polsce wynosił 70,7%. W stosunku do rekordowego pod tym względem 2002 roku (77,1%) nastąpił spadek o 6,4%. Udział roślin bobowatych w strukturze zasiewów wzrósł o 2,1%. Pomimo tych korzystnych tendencji powierzchnia uprawy zbóż jest w dalszym ciągu wysoka. Uwarunkowania rynkowe i ekonomiczne gospodarstw wymuszają ograniczenie liczby uprawianych gatunków roślin. Intensyfikacja produkcji roślinnej i uproszczenia w uprawie prowadzą do wzrostu zużycia nawozów mineralnych i środków ochrony roślin. W efekcie wzrasta zakwaszenie gleb, zmniejsza się aktywność mikroorganizmów glebowych, następuje kompensacja chwastów i czynników chorobotwórczych oraz jednostronne wyczerpanie składników pokarmowych. Konsekwencją jest nie tylko spadek plonów, ale również postępująca degradacja gleby.

Jednym ze sposobów odbudowania prawidłowej struktury gleby jest wprowadzenie do zmianowania roślin bobowatych wysiewanych w plonie głównym. Poplony ścierniskowe i wsiewki poplonowe, jakkolwiek działają korzystnie, rosną zbyt krótko żeby wytworzyć dostatecznie głęboki system korzeniowy i efektywnie współżyć z bakteriami symbiotycznymi. Ponadto powinien być przynajmniej jeden rok przerwy w uprawie zbóż, gdyż patogeny będące sprawcami chorób podstawy źdźbła i korzeni mogą przetrwać w glebie nawet dwa lata.

Z roślin bobowatych do uprawy fitomelioracyjnej na glebach ciężkich i średnich nadaje się przede wszystkim bobik (Vicia faba L. (partim)). Wytwarza on silny palowy system korzeniowy osiągający długość do 110 cm. Korzenie boczne są niemal tak długie jak korzeń główny. Dobrze rozwinięty system korzeniowy bobiku drenuje glebę poprawiając jej właściwości fizyczne i chemiczne. Bobik jest zdolny do pobierania składników pokarmowych z trudno dostępnych związków oraz z głębszych warstw, przez co uruchamia nieprzyswajalny dla zbóż fosfor i potas. Dlatego na glebach o średniej zasobności wystarczy nawożenie tymi składnikami w ilości 60-80 kg/ha P₂O₅ i 80-120 kg/ha K₂O. Po zbiorze bobiku na 1 ha pozostaje 4-5 ton resztek pożniwnych zawierających około 70 kg N, 20 kg P₂O₅ i 40 kg K₂O. Bobik stanowi wartościowy przedplon dla roślin zbożowych, a zwłaszcza dla pszenicy ozimej.

Bobik jest cenną rośliną pastewną. Spośród roślin bobowatych wyróżnia się najwyższym potencjałem plonotwórczym. Przeciętne plony nasion w warunkach produkcyjnych wynoszą 3 t/ha, a w warunkach korzystnych 4-5 t/ha. Nasiona bobiku zawierają 28-30% białka ogólnego o wysokiej wartości biologicznej. Pod względem składu aminokwasowego białko bobiku bilansuje się z białkami występującymi w śrutach zbożowych, dlatego śruta bobikowa jest dobrym komponentem do produkcji pasz treściwych. Dotyczy to szczególnie odmian niskotaninowych, których udział w mieszankach paszowych może być wysoki.

Uprawa roli i nawożenie

Bobik ma małe wymagania termiczne i duże wymagania wodne. Najlepiej udaje się na glebach zwięzłych o pH zbliżonym do obojętnego. W warunkach dobrego uwilgotnienia wysokie plony można uzyskać również na glebach kl. IVa. Bobik powinno się uprawiać w stanowisku po zbożach w 3-4 roku po oborniku. Na tym samym polu można siać bobik co 4-5 lat. Bobik nie udaje się na glebach kwaśnych. Gleby o pH poniżej 5,5 trzeba wapnować. Wapno magnezowe najlepiej wysiać na ściernisko w ilości 1,5-3,0 t CaO/ha w zależności od odczynu i rodzaju gleby i wymieszać z glebą gruberem. Wapnowanie gleb bardzo kwaśnych należy rozłożyć na kilka lat. Nawozy fosforowe i potasowe tradycyjnie stosuje się pod orkę przedzimową. Wystarczy średnia orka pozostawiona na zimę w ostrej skibie. Dopuszczalne jest również nawożenie wiosenne, ponieważ stosując do siewu nasion zwykłe siewniki zbożowe musimy uprawić glebę na głębokość 10-12 cm, więc wymieszanie nawozu z glebą będzie dostateczne.

Wiosenna uprawa roli powinna umożliwić głęboki siew i zabezpieczyć glebę przed nadmierną utratą wody. Gdy grzbiety skib zbieleją stosujemy włókę. Gdy zwłókowana gleba zbieleje, sieje się nawozy, uprawia glebę i natychmiast przystępuje do siewu nasion. Jeżeli siewnik jest wyposażony w redlice do głębokiego siewu, to uprawa nie musi być głęboka. W przypadku suchej wiosny można po siewie zastosować wał kruszący.

Wymagania pokarmowe bobiku są wysokie, ponieważ wytwarza on dużą masę wegetatywną i daje potencjalnie wysoki plon nasion (tabela 1).

Tabela 1.Wymagania pokarmowe bobiku dla 1 tony nasion

Rośliny bobiku współżyją z bakteriami brodawkowymi Rhizobium leguminosarum. Najintensywniejsza asymilacja azotu przez bakterie brodawkowe jest na początku pąkowania. Do tego czasu azot pobierany jest z nasion, a następnie z gleby, dlatego przedsiewnie stosuje się od 30 do 60 kg N/ha.

W glebach zdegradowanych z reguły występuje niedobór mikroelementów. Najłatwiej je uzupełnić nawożeniem dolistnym. Polecanym nawozem jest Basfoliar 6-12-6 w ilości 6 l/ha przed kwitnieniem i 6 l/ha po kwitnieniu.

Siew

Podstawowym warunkiem powodzenia w uprawie bobiku jest wczesny i głęboki siew. Żeby wysiać nasiona siewnikiem zbożowym na głębokość 8-10 cm, trzeba głęboko uprawić glebę a redlice dodatkowo dociążyć. Do siewu bobiku doskonale nadają się siewniki do bezpośredniego siewu, gdyż nie wymagają uprawy przedsiewnej. Wystarczy zawłókować pole, wysiać nawozy i można przystąpić do siewu. Nasiona umieszczone głęboko dobrze kiełkują i wschodzą po 3-4 tygodniach. Występujące wiosenne chłody przyhamowują wzrost nadziemnej części rośliny, natomiast silnie rozrasta się system korzeniowy. Siewki bobiku znoszą wiosenne przymrozki do -7 °C i wtedy przechodzą pełną jarowizację. Takie rośliny wytwarzają krótsze łodygi, obficie kwitną, zawiązują więcej strąków i wcześniej dojrzewają. Z podziemnej części łodygi wyrastają korzenie przybyszowe. Dzięki temu bobik mniej wylega i lepiej znosi suszę.

Obsada roślin na 1 m² powinna wynosić 45-50 roślin dla odmian o tradycyjnym typie wzrostu i 55-60 roślin dla odmian samokończących. Orientacyjnie ilości wysiewu wynoszą 220-260 kg/ha dla odmian tradycyjnych i 240-300 kg/ha dla samokończących. Rozstawa rzędów powinna wynosić 20-25 cm.

Materiał siewny powinien być wysokiej jakości i zaprawiony środkami grzybobójczymi. Ponadto nasiona trzeba zaszczepić Nitraginą lub inną szczepionką zawierającą bakterie brodawkowe Rhizobium, gdyż na glebach zdegradowanych te bakterie praktycznie nie występują, przy czym szczepienie nasion wykonuje się bezpośrednio przed siewem.

Zwalczanie chwastów

Ochrona plantacji przed zachwaszczeniem jest również podstawowym warunkiem uzyskania wysokich plonów. Najtrudniejsze jest zwalczanie chwastów dwuliściennych. Szczególnie groźna jest komosa biała i samosiewy rzepaku. Walkę z chwastami trzeba rozpocząć zaraz po siewie i często lustrować plantację dokładnie sprawdzając kiedy wschodzą chwasty i w jakiej fazie rozwoju jest bobik.

W okresie od siewu do początku przebijania przez kiełek okrywy nasiennej (5 dni przed przewidywanymi wschodami) należy wykonać oprysk plantacji herbicydami doglebowymi zawierającymi aktualnie zarejestrowane substancje czynne: prosulfokarb, metobromuron , chlomazon i pendimetalina. Oprysk na wilgotną glebę jest skuteczniejszy.

Do zwalczania chwastów dwuliściennych po wschodach bobiku zarejestrowany jest jeden herbicyd CORUM 502,4 SL zawierający dwie substancje czynne: bentazon oraz imazamoks. Zaleca się oprysk w dawce dzielonej w ilości 0,625 l/ha na każdy zabieg. Pierwszą dawkę stosujemy gdy chwasty są w fazie liścieni do pierwszej pary liści właściwych. Wówczas skuteczność oprysku jest największa. Zabieg należy wykonać przed wieczorem. Oprysk w godzinach południowych jest mniej skuteczny i zwiększa ryzyko poparzenia bobiku. Drugą dawkę stosujemy w zależności od potrzeby 7-10 dni później.

Zwalczanie chwastów jednoliściennych najlepiej przeprowadzić po wschodach chwastnicy jednostronnej (kurze proso). Aktualnie zarejestrowanych jest 11 herbicydów zawierających następujące substancje czynne: fluazyfop-P butylu, haloksyfop-R metylu, chizalofop-P etylu, kletodym i propachizafop.

Ochrona

Wschodzące rośliny bobiku mogą być uszkadzane przez oprzędziki. Żerują dorosłe chrząszcze wygryzając na brzegach liści ząbki. W przypadku masowego wystąpienia konieczny jest oprysk gdyż uszkodzenia są duże, a wylęgłe larwy żerują potem na brodawkach korzeniowych.

Mszyce należy zwalczać gdy zauważymy pojedyncze owady na kilkunastu roślinach, a w czasie kwitnienia początek kolonii na kilku roślinach. Mszyce mogą zniszczyć plantację w 100%. Ponadto są wektorami chorób wirusowych. W czasie kwitnienia należy stosować preparaty nieszkodliwe dla pszczół, a opryski wykonywać wieczorem. Trzeba zwracać uwagę na optymalną temperaturę działania zoocydów.

Chrząszcze strąkowca bobowego nalatują na kwitnący bobik. Samice składają jaja na zawiązujących się strąkach. Larwy wgryzają się do strąka i żerują wewnątrz nasion. Ochrona przed strąkowcem polega na zwalczaniu dorosłych owadów składających jaja. Według zaleceń oprysk należy wykonać w okresie wykształcania pierwszych strąków. Zabieg powtórzyć w okresie tworzenia strąków na drugim okółku. Często pierwszy zabieg jest spóźniony, dlatego lepiej go wykonać kiedy przekwitają pierwsze kwiaty, a powtórzyć jeszcze dwa razy z przerwą 7-10 dni.

Do zwalczania szkodników bobiku zarejestrowane są trzy substancje czynne: beta-cyflutryna i cypermetryna – związki z grupy pyretroidów oraz acetamipryd.

Najgroźniejszą chorobą bobiku jest askochytoza powodowana przez grzyb Ascochyta fabae. Poraża liście, łodygi, strąki i nasiona. Wskazane jest opryskiwanie zapobiegawcze lub natychmiast po wystąpieniu pierwszych objawów choroby w postaci plam na liściach. W razie potrzeby zabieg powtórzyć używając środka z innej grupy chemicznej.

Czekoladowa plamistość powodowana przez grzyb Botrytis fabae najczęściej występuje na odmianach samokończących. Wczesne odmiany niskotaninowe rzadko są porażane. Zwalczanie chemiczne nie zawsze jest ekonomicznie uzasadnione.

Rdza bobiku wywoływana przez grzyb Uromyces viciae-fabae pojawia się dość późno, zazwyczaj w sierpniu, dlatego poraża przede wszystkim późne odmiany bobiku i nie powoduje większych strat.

Do oprysków przeciw chorobom bobiku zarejestrowane są substancje czynne: chlorotalonil, iprodion, siarka i tiofanat metylowy. Do zaprawiania nasion przeciw zgorzeli siewek zarejestrowane są dwie zaprawy.

Zbiór

Dobrze prowadzona plantacja bobiku często nie wymaga desykacji. Bobik zbiera się kombajnem jednofazowo gdy wszystkie strąki są czarne a nasiona suche (14% wilgotności). Nasiona zbyt suche mogą pękać w czasie omłotu. Wczesne odmiany często nadają się do zbioru zaraz po żniwach zbożowych. W latach wilgotnych zbiór się opóźnia a nasiona wymagają dosuszenia.

Odmiany

Aktualnie w Krajowym Rejestrze (KR) jest 8 odmian tradycyjnych, 5 odmian niskotaninowych i 1 odmiana samokończąca. Odmiany niskotaninowe biało kwitnące charakteryzują się bardzo niską zawartością tanin skondensowanych w nasionach, które są głównym czynnikiem antyżywieniowym powodując obniżenie strawności białka i węglowodanów oraz pogorszenie smakowitości paszy. Nasiona są białoszare i nie ciemnieją podczas przechowywania. Uzyskuje się z nich smaczną, dobrze przyswajalną paszę. Nadają się zarówno do produkcji przemysłowych pasz treściwych jak i produkcji pasz we własnym gospodarstwie. Odmiany samokończące mają pęd zakończony kwiatostanem, a potem strąkami. Rośliny są niższe od form tradycyjnych, dojrzewają wcześniej i bardziej równomiernie.