czwartek, 17 maja 2018 / Opublikowano Porady ekspertów

Rzepak jary na zachodzie Polski

Powierzchnia uprawy rzepaku jarego w Polsce stanowi od kilku do kilkudziesięciu procent powierzchni uprawy formy ozimej – średnio 13% tj. 57 tyś. hektarów. Uzyskiwane w kraju plony tej rośliny są od 20 do 50% niższe niż plony rzepaku ozimego. W rejonach Polski północnej, południowo-wschodniej często uzyskiwane są plony porównywalne z plonami rzepaku ozimego – 30 dt/ha i wyższe. Rejony te zapewniają odpowiednie warunki wilgotnościowe dla rzepaku jarego, gdyż średnia roczna suma opadów przekracza tam 600 mm. W pozostałych rejonach kraju, a zwłaszcza w północnym pasie Krainy Wielkich Dolin występują największe niedobory opadów w okresie od kwietnia do lipca co w sposób zasadniczy ogranicza możliwości uprawy tego gatunku. Zbliżone ryzyko niesie ze sobą uprawa rzepaku jarego w Polsce zachodniej.

Większość korzyści wynikających z uprawy rzepaku ozimego również odnosi się do korzyści jakie niesie ze sobą uprawa rzepaku jarego. Obie formy rzepaku stanowią doskonały przedplon, redukują szczególnie niekorzystne następstwa zbytniego nasilenia upraw zbożowych. Rzepak jary przynosi również inne korzyści. W gospodarstwach o intensywnym profilu upraw, z dużym udziałem roślin ozimych, rzepak jary umożliwia rozłożenie w czasie niezbędnych prac związanych z siewem i zbiorem. Uprawa rzepaku jarego zalicza się do stosunkowo tanich. W porównaniu z uprawą rzepaku ozimego zmniejszone są tu koszty nawożenia i ochrony przed chwastami oraz chorobami.

Zasady uprawy rzepaku jarego na Zachodzie Polski

Wybór pola w płodozmianie nie jest trudny. Rzepak jary z łatwością można dostosować do wielu układów zmianowania przede wszystkim ze względu na korzyści jakie pozostawia – dobrą strukturę gleby oraz wartość nawozową resztek pożniwnych. Niewątpliwie zasadniczym elementem przy dokonywaniu wyboru pola jest uwzględnienie wymagań wodnych tej rośliny. Gleby żyzne, zasobne w składniki pokarmowe oraz w dobrej kulturze (niezachwaszczone) są najbardziej odpowiednimi. W przypadku gleb lżejszych, które stwarzają największe ryzyko uprawy, najodpowiedniejszym będzie wybór takich stanowisk, które zapewnią odpowiedni zapas wody nawet przy niedoborach opadów. Znaczne ryzyko zaskorupienia i osłabienia roślin występuje w przypadku wysiewu rzepaku na glebach zwięzłych i zlewnych.

Przygotowanie stanowiska wiąże się z uprawą gleby. Orka oraz uprawa przedsiewna ma na celu przede wszystkich zachowanie jak największej ilości wody z okresu jesienno-zimowego. Zadaniem uprawek przedsiewnych jest stworzenie odpowiednich warunków do siewu nasion na głębokość 1-2 cm w glebie spulchnionej ale nie przesuszonej. Zbyt głębokie umieszczenie nasion może uniemożliwić przebicie się kiełkujących roślin do powierzchni bądź osłabić i narazić na choroby: zgorzele.

Termin siewu rzepaku jarego przypada na ostatnią dekadę marca i pierwszą (względnie drugą) dekadę kwietnia. Ryzyko niesie ze sobą zarówno zbyt wczesny jak i spóźniony siew. W przypadku pierwszym niskie temperatury opóźniają wschody i niosą ze sobą ryzyko wystąpienia zgorzeli. W przypadku drugim rzepak jary nie wykorzystuje zapasów wody i wchodzi w kolejne stadia rozwojowe ze znacznym ryzykiem efektów suszy. Dokładne określenie pory siewu z reguły sprawia problem, gdyż uzależnione jest od warunków atmosferycznych na przedwiośniu.

Ilość oraz sposób wysiewu musi zapewnić optymalne zagęszczenie łanu, które dla rzepaku jarego wynosi 100-120 roślin na 1m2. Uwzględniając masę tysiąca nasion (z reguły mniejsza niż MTN rzepaku ozimego) oraz siłę kiełkowania, ilość wysiewu wynosi od 4 do 5 kg/ha. Zwiększenie obsady roślin ma niekorzystny wpływ na rozwój roślin, przyczynia się konkurencji między roślinami, osłabia tkanki łodyg zwiększając ryzyko wylegania a ponadto zwiększa ryzyko wystąpienia chorób. Rzepak jary z reguły wysiewa się w rozstawie identycznej jak zboża tj. 12-15cm, co wiąże się ze stosowaniem herbicydów. Siew w szerszej rozstawie (24-30 cm) umożliwia pielęgnację mechaniczną plantacji.

Zrównoważone nawożenie stanowi podstawę odżywiania roślin w trakcie ich wzrostu i rozwoju. Należy pamiętać, że rzepak jary, w porównaniu z rzepakiem ozimym, ma niższe potrzeby pokarmowe a tym samym i nawozowe. Dostarczane z nawozami składniki pokarmowe są efektywnie wykorzystywane jedynie przy odpowiednim odczynie pH gleby (zbliżonym do obojętnego). Ogólne przyjęta jest zasada, że nawożenie należy zwiększyć wówczas kiedy przewiduje się większe plony rzepaku oraz w warunkach słabszych przedplonów i mniejszej zasobności gleb w składniki pokarmowe.

Nawożenie azotem – najbardziej plonotwórczy składnik stosowany jest w dawce do 80 kg N/ha jednorazowo przed siewem. Dawki dzielone na przedsiewne i pogłówne stosowane są przy 100 do 130 kg N/ha. Dawka przedsiewna stanowi ½ do 1/3 całej dawki. Rzepak jary bardziej efektywnie wykorzystuje azot glebowy niż rzepak ozimy.

Nawożenie fosforem i potasem – w zależności od rodzaju przedplonu i zasobności gleb, zalecane dawki fosforu wynoszą od 40 do 75 kg P2O5/ha , natomiast potasu od 110 do 150 kg K2O/ha. Nawozy te najlepiej wysiać jesienią, jedynie w przypadku gleb lżejszych nawozy potasowe można wysiać również wczesną wiosną mieszając z glebą na głębokość 10-15 cm.

Spośród innych składników pokarmowych wpływających na rozwój roślin, wielkość plonu nasion jak i jego jakość należy wymienić:

magnez – nawożenie powinno zapewnić 20-40 kg MgO/ha;

siarka – dawka powinna wynosić 15-20% całkowitej dawki azotu, najlepiej zastosować siarczan amonu w dawce 80-100 kg/ha (19-24 kg S/ha).

Pojawiające się specyficzne objawy niedoborów mikroelementów, jak również makroskładników, mogą być eliminowane przez dolistne nawożenie i dokarmianie plantacji rzepaku jarego odpowiednimi nawozami. Terminy dolistnego dokarmiania i nawożenia rzepaku: faza 6-8 liścia właściwego, faza zwartego zielonego pąka; faza zielonej łuszczyny.

Należy pamiętać, że dowolny składnik pokarmowy, którego ilość jest niewystarczająca dla zapewnienia procesów wzrostu i rozwoju roślin, może w znacznym stopniu wpłynąć na obniżenie poziomu plonowania rzepaku jarego.

Regulacja zachwaszczenia może być przeprowadzona metodą mechaniczną i chemiczną. Odchwaszczanie mechaniczne przeprowadzane jest z reguły na mniejszych plantacjach wysianych w szerokiej rozstawie. Powszechnie uznaje się, że walka z chwastami powinna być prowadzona za pomocą środków chemicznych. Herbicydy można stosować:

– przed wysiewem nasion (mieszając z glebą)

– bezpośrednio po siewie (najliczniejsza grupa środków)

– w fazie 2-6 liści rzepaku

– przed żniwami, w dojrzewającym łanie

Efektywność stosowania środków doglebowych i bezpośrednio po siewie uzależniona jest od wilgotności gleby i precyzji wykonanego zabiegu. Dobierając środki chemiczne do ochrony plantacji przed chwastami należy uwzględnić również skład gatunkowy występujących chwastów (nie wszystkie herbicydy charakteryzują się odpowiednio szerokim spektrum oddziaływania) oraz skład mechaniczny gleby (istnieje ryzyko toksycznego oddziaływania na rośliny rzepaku w warunkach gleb lżejszych).

Ochrona przed szkodnikami stanowi jeden z najważniejszych czynników technologii uprawy rzepaku jarego. Z reguły też bardzo kosztowny.

Sąsiedztwo rzepaku ozimego może sprzyjać masowym nalotom słodyszka rzepakowego, którego szkodliwość jest znacznie większa na plantacjach rzepaku jarego niż ozimego. Wysokie temperatury występujące w fazie zielonego pąka i kwitnienia rzepaku sprzyjają żerowaniu słodyszka, który wykazuje wówczas dużą aktywność życiową. Skutki jego żerowania mogą być przyczyną znacznych strat w plonie. Słodyszek może zniszczyć większość kwiatów na roślinach. Najskuteczniejsze są zbiegi wykonane odpowiednio wcześnie, na początku pąkowania środkami łączącymi działanie insektycydów fosforoorganicznych i pyretroidów. W okresie późniejszym może zachodzić potrzeba kolejnych oprysków zwalczającymi następne naloty słodyszka.

Z innych gatunków groźnych dla rzepaku jarego należy wymienić mszycę kapuścianą, gnatarza rzepakowca oraz szkodniki łuszczynowe chowacza podobnika i pryszczarka kapustnika. Realne zagrożenie ze strony szkodników pojawia się również bezpośrednio po wschodach rzepaku, kiedy to masowe wystąpienie pchełek rzepakowych może doprowadzić do znacznych strat w obsadzie roślin.

Podstawą ochrony upraw rzepaku przed szkodnikami są i pozostaną w najbliższych latach selektywnie działające insektycydy. Liczba oferowanych preparatów owadobójczych jest znaczna ale racjonalne ich stosowanie wymaga przestrzegania kilku zasad:

– wybór odpowiedniego terminu

– zastosowanie odpowiedniej dawki

– odpowiednia aplikacja

– przemienne stosowanie preparatów należących do różnych grup chemicznych

– uwzględnienie występowania owadów pożytecznych (preparaty o działaniu repelentnym)

– stosowanie pyretroidów w temperaturze do 200C

– stosowanie insektycydów z grupy karbaminianów i związków fosforoorganicznych w temperaturze powyżej 150C

Choroby nie stanowią tak poważnego zagrożenia dla upraw rzepaku jarego jak ma to miejsce w przypadku rzepaku ozimego. Z obserwacji własnych autorów wynika, że najgroźniejszą chorobą jest czerń krzyżowych, która pojawia się zwłaszcza po intensywnych opadach w okresie kwitnienia rzepaku. Rzepak jary atakowany jest przez te same choroby co rzepak ozimy, stąd też, mogą na nim wystąpić objawy porażenia przez suchą zgniliznę kapustnych, zgniliznę twardzikową i szarą pleśń. Pomimo krótkiego okresu wegetacji wskazany jest przynajmniej jeden oprysk fungicydem. Możliwe jest zastosowanie preparatu w okresie 3-4 liści rzepaku, w fazie zwartego kwiatostanu oraz opadania pierwszych płatków kwiatowych.

Przygotowując plantację do zbioru należy uwzględnić stopień zachwaszczenia, równomierność dojrzewania, oraz zabezpieczyć łuszczyny przed pękaniem i osypywaniem nasion. Występujące chwasty utrudniające czy uniemożliwiające zbiór można wyeliminować stosując środki chwastobójcze w dojrzewającym łanie rzepaku. Często stosuje się też zabieg desykacji, który nie tylko niszczy chwasty ale również wyrównuje dojrzewanie roślin w łanie. Zastosowanie w odpowiednim terminie preparaty ograniczające pękanie łuszczyn mogą ograniczyć znaczne straty plonu. Środki te jednocześnie umożliwiają dalszy wzrost nasion.

Odmiany rzepaku jarego stanowią ważny czynnik plonotwórczy. Podstawą postępu w produkcji rolniczej jest wykorzystanie do siewu kwalifikowanego materiału siewnego. Materiał ten wytwarzany jest przez firmy hodowlane i nasienne przy zachowaniu odpowiednich wymagań jakościowych dotyczący zawartości kwasu erukowego, glukozynolanów oraz czystości, zdolności kiełkowania i zdrowotności. Dobór odmian do poszczególnych stanowisk jest również ważnym elementem technologii uprawy.

Krajowa hodowla rzepaku jarego reprezentowana jest przez jedną firmę Hodowlę Roślin Strzelce Sp. o.o. Grupa IHAR, której Oddział w Małyszynie, Gorzów Wlkp., prowadzi od 20-tu lat prace hodowlane nad odmianami populacyjnymi i mieszańcowymi.

W ofercie Spółki Strzelce znajdują się obecnie cztery odmiany populacyjne spełniające normy odmian podwójnie ulepszonych:

Huzar – odmiana charakteryzuje się wysoką zawartością tłuszczu i wysokim plonem nasion, bardzo niską zawartością glukozynolanów zapewniającą bardzo dobrą jakość śruty. Odmiana ta zalicza się do jednych z najniższych;

Markiz – zarejestrowana w 2005 roku zalicza się do odmian wczesnych, plennych, o bardzo dobrych parametrach jakościowych;

Bios – odmiana ta, zarejestrowana w 2005 roku, należy do najplenniejszych, najwcześniej dojrzewających oraz charakteryzuje się dobrymi parametrami jakościowymi i zdrowotnością. Wysoka masa tysiąca nasion.

Feliks – zarejestrowana w 2007 roku; odmiana o bardzo wysokim potencjale plonowania; charakteryzuje się silnym wigorem i dynamiką wzrostu i rozwoju wiosną; bardzo dobre parametry jakościowe (wysoka zawartość tłuszczu w nasionach, niska zawartość glukozynolanów)

W Polsce rzepak jary, mimo wysokiego potencjału plonowania, traktowany jest jako roślina alternatywna dla rzepaku ozimego. Tak jak w przypadku większości upraw jarych, uzyskanie zadowalająco wysokich plonów rzepaku jarego uzależnione jest w bardzo dużym stopniu od czynników środowiskowych, żyzności gleb i opadów deszczu, odpowiednich pod względem ilości i rozkładu. Występują dwie zasadnicze przyczyny zainteresowania uprawą rzepaku jarego: (1) niewykonanie planowanych zasiewów rzepaku ozimego oraz (2) wiosenne zaorywanie plantacji rzepaku ozimego. Przyczyna pierwsza wiąże się z niemożliwością dotrzymania terminu siewu i brakiem tolerancji rzepaku ozimego na opóźnione siewy przy późnych zbiorach roślin przedplonowych. Przyczyną zaorywania są wymarznięcia (efekt działania niskich temperatur przy braku okrywy śnieżnej lub gwałtowne wahania temperatury między dniem a nocą w okresie późnej zimy i wczesną wiosną).

Decydując się na uprawę rzepaku jarego należy pamiętać nie tylko o podstawowych zasadach jego uprawy, które zostały w sposób skrótowy przedstawione w niniejszym artykule. Niewątpliwie ważna jest świadomość ryzyka uprawy tej rośliny. Celem autorów nie jest jednak zniechęcenie do uprawy rzepaku jarego. Wręcz odwrotnie, uważamy, że znajomość czynników ryzyka stanowi zasadniczy element nowoczesnej technologii uprawy rzepaku a szczególnie rzepaku jarego.